Bài 4: Thuyết kiến tạo (Constructivism)
1. Thuyết kiến tạo nhận thức (Cognitive Constructivism)
Thuyết kiến tạo nhận thức xuất hiện vào những năm 1970 và 1980, làm nảy sinh ý tưởng rằng người học không phải là người tiếp nhận thông tin một cách thụ động, mà họ chủ động xây dựng kiến thức của mình trong sự tương tác với môi trường và thông qua việc tổ chức lại các cấu trúc tinh thần (mental structures) của họ. Do đó, người học được xem như những người tạo ra cảm giác, không chỉ đơn giản là ghi lại thông tin đã cho mà còn diễn giải nó. Quan điểm học tập này đã dẫn đến sự chuyển đổi từ “thu nhận kiến thức” (knowledge-acquisition) sang “kiến tạo kiến thức” (knowledge-construction). Bằng chứng ngày càng tăng ủng hộ bản chất kiến tạo của việc học cũng phù hợp và được hỗ trợ bởi công trình trước đó của các nhà lý thuyết có ảnh hưởng như Jean Piaget và Jerome Bruner. Mặc dù có nhiều phiên bản khác nhau của thuyết kiến tạo, nhưng điểm chung là phương pháp lấy người học làm trung tâm, theo đó giảng viên trở thành người hướng dẫn nhận thức về cách học của người học chứ không phải người truyền kiến thức.
Jean Piaget được biết đến như một trong những nhà lý thuyết đầu tiên trong thuyết kiến tạo. Các lý thuyết của ông chỉ ra rằng con người tạo ra tri thức thông qua sự tương tác giữa trải nghiệm và ý tưởng của họ. Quan điểm của ông về thuyết kiến tạo cho rằng cá nhân là trung tâm của quá trình sáng tạo và thu nhận tri thức. Phần lớn các lý thuyết của Piaget phát triển thông qua việc làm việc với trẻ em, nơi ông sẽ thách thức ý tưởng rằng trẻ em là những người có tư duy kém hơn so với người lớn. Công việc của ông cung cấp bằng chứng cho thấy trẻ em không thua kém về mặt nhận thức so với người lớn. Ông chứng minh rằng trẻ em phát triển khác biệt bằng cách thiết lập một lý thuyết liên quan đến các giai đoạn nhận thức (Hình 1).
Lý thuyết của ông chia sự phát triển thành bốn giai đoạn rời rạc. Mặc dù Piaget chưa bao giờ liên kết trực tiếp nghiên cứu của mình về phát triển nhận thức với giáo dục, nhưng lý thuyết của ông đóng một vai trò quan trọng trong những đóng góp của ông trong các lý thuyết học tập.
Hình 1: Các giai đoạn phát triển nhận thức
- Cảm giác vận động (Sensorimotor): Tư duy phát triển từ việc dựa trên các tri giác (nghe, nhìn) và hành động (nắm, mút, sờ mó…) trong 2 năm đầu đời (theo cơ chế kích thích – phản ứng), và hướng đến tư duy bằng mô hình biểu tượng ở cuối giai đoạn.
- Trước hoạt động (Pre-Operational): Các mô hình đại diện cho đối tượng dựa vào các biểu tượng (iconic), ban đầu là bằng ‘chức năng biểu tượng’ (khoảng 2-4 tuổi) khi trẻ có thể hiểu, miêu tả, ghi nhớ và họa hình các đối tượng trong trí nhớ của nó mà không có đối tượng trước mặt. Sau đó chuyển sang giai đoạn trực quan suy nghĩ (khoảng 4-6 tuổi) khi trẻ có xu hướng đặt câu hỏi ‘tại sao?’
- Hoạt động cụ thể (Concrete Operational): Tư duy của một đứa trẻ trưởng thành hơn với khả năng giải quyết vấn đề qua trải nghiệm các sự kiện và đối tượng cụ thể, tuy nhiên, tư duy trừu tượng chưa phát triển.
- Hoạt động chính thức (Formal Operations): Tư duy trừu tượng phát triển với khả năng giả thuyết và suy luận, nó cho phép duy trì sự tập trung, suy nghĩ, theo dõi, và giải quyết vấn đề thông qua trải nghiệm có hệ thống, có phương pháp.
Dựa trên nghiên cứu về sự phát triển nhận thức của trẻ em, Piaget đã xác định các quá trình về “sự điều ứng – accommodation” (điều chỉnh sự thể hiện tinh thần của một người với thế giới bên ngoài để phù hợp với những trải nghiệm mới) và “sự đồng hóa – assimilation” (quá trình một người hoặc nhiều người thu nhận các đặc điểm xã hội và tâm lý của một nhóm) là chìa khóa trong sự tương tác giữa kinh nghiệm và ý tưởng. Hai quá trình này tập trung vào việc học tập diễn ra như thế nào hơn là những gì ảnh hưởng đến việc học.
2. Thuyết kiến tạo xã hội (Social Constructivism)
Vào cuối thế kỷ 20, quan điểm kiến tạo về học tập đã được thay đổi nhiều hơn bởi sự nổi lên của quan điểm “nhận thức và học tập ở vào tình cảnh khó xử” (situated cognition and learning) nhấn mạnh vai trò quan trọng của bối cảnh, đặc biệt là tương tác xã hội. Sự chỉ trích chống lại cách tiếp cận kiến tạo xử lý thông tin (information-processing constructivist) đối với nhận thức và học tập trở nên mạnh mẽ hơn khi công trình tiên phong của Vygotsky xuất hiện và thu hút được sự ủng hộ. Bản chất của lời chỉ trích này là thuyết kiến tạo xử lý thông tin coi nhận thức và học tập là các quá trình xảy ra trong tâm trí một cách tách biệt với xung quanh và tương tác với nó. Kiến thức thức được coi là tự cung tự cấp và không phụ thuộc vào bối cảnh mà nó tự tìm thấy. Theo quan điểm mới, nhận thức và học tập được hiểu là sự tương tác giữa cá nhân và tình huống; kiến thức được coi như nằm ở tình cảnh khó xử và là sản phẩm của hoạt động, bối cảnh và văn hóa nơi mà nó được hình thành và sử dụng. Điều này đã đưa đến ý nghĩa rằng việc học là “sự tham gia” (participation) và “đàm phán xã hội” (social negotiation).
Công việc của Lev Vygotsky tập trung vào các khía cạnh xã hội của việc thu nhận kiến thức. Ông gợi ý rằng một người học tốt nhất thông qua tương tác với những người khác. Thông qua quá trình làm việc với những người khác, người học tạo ra một môi trường chia sẻ ý nghĩa với các đồng nghiệp. Bằng cách hòa mình vào môi trường mới, người học có thể thích ứng với những diễn giải chủ quan để trở nên được xã hội chấp nhận. Ông tin rằng trẻ sơ sinh được sinh ra với những khả năng cơ bản để phát triển nhận thức, ví dụ như khải năng ghi nhớ. Những khả năng cơ bản đó sau đó được nâng cao thông qua tương tác với những người khác và cuối cùng phát triển thành các quá trình tinh thần phức tạp hơn.
Vygotsky tin rằng người học có thể đạt được mức độ học tập cao hơn nhiều thông qua sự trợ giúp của “Người có hiểu biết hơn” (More Knowledgeable Other), thường là người hướng dẫn. Hình 1.4.2 cung cấp hình ảnh về nơi người hướng dẫn có thể hỗ trợ nhiều nhất và nâng cao quá trình học tập. Khu vực mà người hướng dẫn nên nhạy cảm nhất với giảng dạy được gọi là Vùng Phát triển Gần (Zone of Proximal Development – ZPD). Như Hình 2 biểu thị, ZPD nằm giữa ranh giới giữa những gì sinh viên đã biết và những gì sinh viên không thể biết.
Hình 2: Mô tả vùng Phát triển gần
Theo Hình 2, ZPD thường được mô tả như một loạt các vòng tròn đồng tâm. Vòng tròn nhỏ nhất là tập hợp các kỹ năng mà sinh viên có thể tự học mà không cần bất kỳ sự trợ giúp nào. Tiếp theo là ZPD, hoặc các kỹ năng mà sinh viên sẽ không thể tự làm được, nhưng có thể làm với giảng viên hoặc đồng nghiệp giúp đỡ. Ngoài ra là những kỹ năng mà sinh viên chưa thể làm được, ngay cả khi có sự giúp đỡ. ZPD là tập hợp các kỹ năng hoặc kiến thức mà sinh viên không thể tự làm nhưng có thể thực hiện với sự giúp đỡ hoặc hướng dẫn của người khác. Đó là mức độ kỹ năng chỉ cao hơn mức độ hiện tại của sinh viên. Ví dụ, một đứa trẻ đang học đọc và viết bảng chữ cái, Dù có hướng dẫn bao nhiêu đi chăng nữa, nó cũng không để đọc được cuốn tiểu thuyết tại thời điểm đó. Nhưng chúng ta có thể hướng dẫn nó ghép các chữ cái thành các chữ ‘bố, mẹ’ và đọc/ viết nó.
Vùng Phát triển Gần không chỉ giới hạn ở một người học và một người hướng dẫn. Vygotsky khuyến khích người học thành lập nhóm. Việc hình thành các nhóm cho phép những đứa trẻ kém năng lực học hỏi từ những đứa trẻ đã thành thạo một bộ kỹ năng cụ thể.
Lý thuyết giàn giáo hướng dẫn (Instructional Scaffolding)
Giàn giáo hướng dẫn (Instructional Scaffolding), còn được gọi là “giàn giáo Vygotsky”, là một chiến lược giảng dạy giúp sinh viên học nhiều hơn bằng cách làm việc với giảng viên hoặc sinh viên hiểu biết hơn để đạt được mục tiêu học tập của mình. Những người ủng hộ ZPD và giàn giáo hướng dẫn tin rằng chúng là những cách hiệu quả cao để tối đa hóa việc học của sinh viên. Giàn giáo có thể được sử dụng để giúp một người ở mọi lứa tuổi học điều gì đó mới, nhưng trong lớp học, nó thường được sử dụng nhất với sinh viên nhỏ tuổi (mầm non và tiểu học) vì chúng đang học các kỹ năng và khái niệm mới mà chúng chưa được tiếp xúc hầu hết và thường xuyên trước đó.
Một số gợi ý sử dụng giàn giáo hướng dẫn trong lớp học:
- Nhận biết ZPD của sinh viên: Để sử dụng thành công các ZPD và giàn giáo, điều quan trọng là phải biết trình độ kiến thức hiện tại của sinh viên. Trước khi bạn bắt đầu một bài học, giảng viên có thể đưa ra một bài kiểm tra ngắn hoặc thảo luận giới thiệu về chủ đề mà bạn đặt câu hỏi cho sinh viên để tìm ra những gì họ đã biết. Cũng nên nhớ rằng mỗi sinh viên sẽ có một ZPD khác nhau cho mỗi chủ đề bạn dạy. Nếu một lớp học có nhiều ZPD khác nhau cho một chủ đề cụ thể, sẽ hiệu quả hơn nếu để họ làm việc theo nhóm hoặc cá nhân trong khi bạn đi bộ xung quanh lớp và cung cấp hướng dẫn phù hợp với họ.
- Khuyến khích làm việc nhóm: Làm việc nhóm có thể là một cách rất hiệu quả trong việc sử dụng các nguyên tắc giàn giáo trong lớp học vì sinh viên có thể học hỏi lẫn nhau khi làm việc cùng nhau trong một dự án. Những sinh viên hiểu biết hơn có thể giúp những người khác vừa học vừa cải thiện kỹ năng của chính họ bằng cách giải thích quá trình suy nghĩ của họ. Cố gắng tạo các nhóm bao gồm các sinh viên với các tập kỹ năng và trình độ học tập khác nhau để tối đa hóa lượng thông tin sinh viên học được từ nhau. Đảm bảo rằng mỗi sinh viên trong nhóm đều tích cực tham gia. Nếu giảng viên thấy một sinh viên làm hầu hết công việc, hãy nhờ sinh viên hỏi ý kiến của các sinh viên khác và nhấn mạnh tầm quan trọng của việc đóng góp của mọi người.
- Không cung cấp quá nhiều trợ giúp: Điều này khiến sinh viên trở thành một người thụ động, thay vì chủ động. Hãy để mỗi sinh viên tự làm việc trước. Khi họ bắt đầu gặp khó khăn, trước tiên hãy bắt đầu bằng cách hỏi họ những câu hỏi về những gì họ đã làm và những gì họ nghĩ mình nên làm tiếp theo. Càng nhiều càng tốt, hãy đặt những câu hỏi mở khuyến khích họ tự tìm ra giải pháp, thay vì chỉ cho họ biết bước tiếp theo. Nếu sau khi bạn đã cho sinh viên suy nghĩ thấu đáo vấn đề, thì bạn có thể bắt đầu đưa ra lời khuyên cụ thể cho những gì cần làm tiếp theo, nó giúp sinh viên học sâu hơn.
- Yêu cầu sinh viên nói to suy nghĩ: Để sinh viên thảo luận về quá trình suy nghĩ của họ là một trong những cách tốt nhất để tìm ra kỹ năng hiện tại của họ và đảm bảo rằng họ đang tích cực học tập. Khi một sinh viên đang thực hiện một dự án, hãy để họ nói về lý do tại sao cô ấy đưa ra những quyết định nhất định, những gì chúng nghĩ mình nên làm tiếp theo và những gì chúng không chắc chắn về điều đó. Từ đó, giảng viên có thể đưa ra lời khuyên bằng cách nói về suy nghĩ để sinh viên hiểu quyết định mà bạn đã làm.
