Bài 2: Thuyết hành vi (Behaviourism)

1. Giới thiệu

Trong những năm 1890, nhà sinh lý học người Nga, Ivan Petrovich Pavlov (1849–1936, là một nhà sinh lý học, không phải là một nhà tâm lý học) đã nghiên cứu quá trình tiết nước bọt ở chó khi phản ứng với việc được cho ăn. Ông đưa một ống nghiệm nhỏ vào má của từng chú chó để đo nước bọt khi chúng được cho ăn. Pavlov dự đoán những con chó sẽ chảy nước miếng khi phản ứng lại thức ăn đặt trước mặt chúng, nhưng ông nhận thấy rằng những con chó của mình sẽ bắt đầu chảy nước miếng bất cứ khi nào chúng nghe thấy tiếng bước chân của người trợ lý đang mang thức ăn cho chúng. Khi Pavlov phát hiện ra rằng bất kỳ đồ vật hoặc sự kiện nào mà chó học được để liên kết với thức ăn (chẳng hạn như tiếng bước chân của trợ lý) sẽ gây ra phản ứng tương tự, anh ấy nhận ra rằng mình đã có một khám phá khoa học quan trọng. Theo đó, anh đã dành phần còn lại của sự nghiệp để nghiên cứu loại hình học tập này.

Hình 1. Mô tả thí nghiệm của Pavlov

Lý thuyết điều kiện Pavlov (Pavlovian Conditioning)

Năm 1902, Pavlov bắt đầu từ ý tưởng rằng có một số thứ mà một con chó không cần phải học. Ví dụ, chó không học cách tiết nước bọt bất cứ khi nào chúng nhìn thấy thức ăn. Phản ứng này là ‘dây cứng’ (hard-wired) vào con chó. Theo thuật ngữ của các nhà hành vi học, thức ăn là một tác nhân kích thích không điều kiện và tiết nước bọt là một phản ứng không điều kiện (tức là, một kết nối kích thích-phản ứng mà không cần học).

Trong thí nghiệm của mình, Pavlov đã sử dụng máy đếm nhịp làm tác nhân kích thích trung tính của mình. Bản thân máy đếm nhịp đã không gợi ra phản ứng từ những con chó.

Tiếp theo, Pavlov bắt đầu quy trình điều kiện, theo đó máy đếm nhịp (âm thanh lách tách) được đưa vào ngay trước khi cho chó ăn. Sau một số lần lặp lại (thử nghiệm) quy trình này, ông đã chỉ đặt máy đếm nhịp một mình nó. Giờ đây, âm thanh của máy đếm nhịp lách tách đã gây ra sự gia tăng tiết nước bọt.

Vì vậy, con chó đã học được mối liên hệ giữa máy đếm nhịp và thức ăn và một hành vi mới đã được học. Bởi vì phản ứng này đã được học (hoặc có điều kiện), nó được gọi là phản ứng có điều kiện (còn được gọi là phản ứng Pavlov). Kích thích trung tính đã trở thành kích thích có điều kiện.

Hình 2. Thí nghiệm của Pavlop

Pavlov phát hiện ra rằng để tạo ra các liên kết, hai yếu tố kích thích phải được xuất hiện trong thời gian gần nhau (chẳng hạn như tiếng còi). Ông gọi đây là quy luật tiếp giáp thời gian (temporal contiguity). Nếu khoảng thời gian giữa kích thích có điều kiện (tiếng còi) và kích thích không điều kiện (thức ăn) quá lớn, thì việc học sẽ không diễn ra (Hình 2).

Lý thuyết kích thích cổ điển của Pavlov được cho là nghiên cứu có hệ thống đầu tiên về các quy luật cơ bản của học (laws of learning).

2. Bản chất và ứng dụng của thuyết hành vi

Nói chung, các quan điểm của nhà hành vi học về học tập bắt nguồn từ đầu những năm 1900 và trở nên thống trị vào đầu thế kỷ 20. Ý tưởng cơ bản của chủ nghĩa hành vi là học tập bao gồm một sự thay đổi trong hành vi do thu nhận, củng cố và áp dụng các mối liên hệ giữa các kích thích từ môi trường và các phản ứng có thể quan sát được của cá nhân. Các nhà hành vi quan tâm đến những thay đổi có thể đo lường được trong hành vi. Thuyết hành vi nhấn mạnh rằng (1) phản ứng với một kích thích được củng cố khi theo sau là một hiệu ứng khen thưởng tích cực, và (2) phản ứng với một kích thích trở nên mạnh mẽ hơn khi luyện tập và lặp đi lặp lại. Quan điểm học tập này giống với các chương trình “làm theo và thực hành”. Sau này, Skinner, một nhà hành vi có ảnh hưởng khác, đã đề xuất biến thể của chủ nghĩa hành vi được gọi là “điều kiện hoạt động” (operant conditioning). Skinner cho rằng việc khen thưởng từng phần đúng của hành vi phức tạp hơn sẽ củng cố nó và khuyến khích nó tái diễn. Học tập được hiểu là sự thay đổi hành vi từng bước hoặc kế tiếp của các từng phần hành vi dự định thông qua việc sử dụng phần thưởng và trừng phạt. Ứng dụng nổi tiếng nhất của lý thuyết Skinner là phương pháp dạy học chương trình hóa (programmed instruction), theo đó trình tự phù hợp của các hành vi từng phần cần học được xác định bằng cách phân tích nhiệm vụ kỹ lưỡng.